Marsz 4 czerwca to jedno z najważniejszych wydarzeń politycznych w historii Polski. Pół miliona obywateli wyszło na ulice w proteście przeciwko aktualnym rządom, z nadzieją na fundamentalne zmiany w kraju. Marsz zjednoczył opozycję oraz środowiska organizacji społecznych; reprezentowana była cała Polska i wszystkie pokolenia. Z pewnością dał nadzieję na wygranie wyborów przez opozycję demokratyczną. Ale jego znaczenie jest szersze.

W ostatnim tygodniu w Reykjaviku odbył się szczyt Rady Europy. Do stolicy Islandii przylecieli liderzy 46 państw, w tym Andrzej Duda. Wołodymyr Zełenski wysłał premiera, a sam przemawiał zdalnie. Na szczycie pojawiła się także Ursula von der Leyen. Okazja była niebagatelna. Od poprzedniego szczytu RE upłynęło 18 lat. Decyzja, aby po tylu latach spotkali się liderzy państw europejskich, związana jest z wojną w Ukrainie oraz wyrzuceniem Rosji z Rady Europy. Najstarsza w Europie organizacja wymaga wzmocnienia oraz reform, aby skutecznie bronić praw człowieka, demokracji oraz praworządności. Mogłoby się wydawać, że było to istotne wydarzenie. Niestety tylko nieliczne media dostrzegły, że szczyt w ogóle się odbył.

Sterowanie mediami, prokuraturą, stworzenie uzależnionej od władzy sieci instytucji i fundacji, inwigilacja – to ledwie przykłady, które dowodzą, że jesienne wybory nie będą uczciwe. Sytuacja strategicznej przewagi rządzących nad oponentami politycznymi określana jest jako system „konkurencyjnego autorytaryzmu”. Opisali go w książce „Tak umierają demokracje” Steven Levitsky i Daniel Ziblatt. W takim systemie istnieją instytucje właściwe dla demokracji, są organizowane wybory, ale służą one obozowi rządzącemu jedynie do zatwierdzenia i przedłużenia swojego panowania, uzyskania legitymizacji na kolejne lata.

10 marca 2022 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok, w którym podważył obowiązywanie w Polsce Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (K 7/21). Tak się złożyło, że tego samego dnia Rosja została wyrzucona z Rady Europy ze względu na napaść na Ukrainę.

Równoległe sprawy Kennetha Rotha i dr Hanny Machińskiej przypominają, że uniwersytety powinny być miejscem, gdzie wykuwa się debata publiczna. Bez wolności akademickiej nie może być mowy o wolności słowa i demokracji.

Kiedy byłem studentem prawa (1995–2000), interesowałem się działalnością Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W Warszawie był jeden adres, gdzie można się było zapoznać z wyrokami strasburskimi: róg Al. Niepodległości i ul. Ksawerów. Tam znajdowało się Centrum Europejskie UW oraz Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy. Tam od 1991 r. pracowała dr Hanna Machińska, nazywana w Radzie Europy „polską damą”.

W listopadzie 2014 r. po wyborach samorządowych doszło do bezprecedensowego wydarzenia. Działacze różnych organizacji zdecydowali się na wkroczenie do siedziby Państwowej Komisji Wyborczej, protestując przeciwko wynikowi wyborów. Siedziba PKW była okupowana przez kilka godzin, musiała interweniować policja. Główne partie polityczne, w tym PiS, odcięły się od tego zajścia.

Kiedy odeszła od nas Janina Paradowska (założycielka tej rubryki), wspominaliśmy nie tylko jej wspaniały warsztat, ale także troskę o kształt instytucjonalny Rzeczpospolitej. Janina Paradowska, która intensywnie śledziła powstawanie Konstytucji RP, rozumiała, jak ważne są fundamenty, na których opiera się nasze państwo. Inspiracją był dla niej związek z Jerzym Zimowskim, działaczem opozycji demokratycznej, wiceministrem spraw wewnętrznych w pierwszych rządach solidarnościowych. Reformował on Polskę trochę z oddali i w cieniu, ale konsekwentnie.

Ktoś mógłby powiedzieć, że to przykład success story. Ale gdyby tak było, Europejski Trybunał Praw Człowieka nie zajmowałby się tą sprawą. Skarżący przez kilka nie miał pewności, czy kiedykolwiek uda mu się odzyskać należną emeryturę.

Czy kobiety i mężczyźni są równo traktowani w sporcie? Postulat wydaje się oczywisty, ale w praktyce wcale nie tak łatwy do zrealizowania.

Sądy są pod ciągłą presją i walczą o własną niezależność. Jednak równie ważne są codzienne starania o uznanie społeczne, o szacunek dla stron postępowania, o maksymalne dbanie o poszanowanie praw człowieka. Na przykład praw osób transpłciowych.

Przewaga finansowa rządów państw, spółek państwowych i korporacji nad dziennikarzami, aktywistami, obrońcami praw człowieka może być gigantyczna.

Proste hasło – „na Węgrzech się nie udało, więc w Polsce też się nie uda” – nie powinno prowadzić do pochopnych wniosków. Jest oczywiste, że PiS będzie miał przewagę, ale można minimalizować jej skalę.